Пазанда – Pazanda Ҳархела маълумотлар
Biografiya
Amir Temur O’rta Osiyo turkiy hukmdori, sarkardasi va bosqinchisi bo’lib, Markaziy, Janubiy va G’arbiy Osiyo, shuningdek, Kavkaz, Volgabo’yi va Rossiya tarikhida katta rol o’ynagan. Sarkarda, temuriylar saltanatining asoschisi (1370), poytakhti Samarqand.
Amir Temur 1336-yil 9-aprelda Kesh (SHahrisabz) yaqinidagi Kho’ja Ilg’or (Yakkabak) qishlog’ida tug’ilgan. U, rivoyatda aytilganidek, qo’lida bir parcha qon, chollarnikidek oppoq sochlari bilan tug’ilgan, Chingizkhon haqida ham shunday deyilgan. Uning otasi amir Muhammad Tarag’ay turkiy qabilasidan bo’lgan Barlas qabilasidan bo’lgan. U nufuzli shakhs bo’lib, Moveronnahrda katta obro’-etiborga ega edi. Uning ajdodlari Chig’atoy ulusining saroy elitasi safidan munosib o’rin egallagan va o’z nasl-nasabini turklarning afsonaviy rahbari Alan-Quvadan olgan, mulklari esa Kesh va Nefes atrofida joylashgan.
Temurning otasi amir Tarag’ay Ili daryosi bo’yida ulus khoni tomonidan chaqiriladigan chig’atoy beklarining qurultoylarida doimiy ishtirok etgan. 1355 yilda u amir Jakuning qizi – Barlas Turmush og’aga uylanadi.
Moveronnahr oliy amiri Qozog’on Amir Temurning khizmatlariga ishonch hosil qilib, o’sha yili o’zining nabirasi O’ljay Turkon og’ani unga khotin qilib beradi (uylanadi). Bu nikoh tufayli Amir Temur bilan Qozogonning nabirasi amir Husayn o’rtasida ittifoq vujudga keladi. Ular birgalikda mo’g’ullarga qarshi chiqdilar. 1356-yilda Amir Temurning ikki o’g’li — Jahongir va Umar SHaykh dunyoga keladi.
13-asr okhiri — 14-asrning birinchi yarmida Moveronnahrning iqtisodiy ahvoli kundan-kunga yomonlashib bordi. Bundan 1360 yilda qarshiliksiz Qashqadaryoga yetib kelgan Mo’g’uliston khoni To’g’luq Temur foydalangan. Amir Temur uning khizmatiga kirdi. Ammo To’g’luq Temur o’z o’g’li Ilyoskho’jani Moverannahrga hukmdor etib tayinlaganida, Amir Temur bu shahzodaga khizmat qilishni istamadi va Balkh hukmdori amir Husayn bilan kelishib, Amir Temur mo’g’ullar bilan o’jar kurashga kirishdi.
Bu vaqtda Samarqandda mo’g’ullarga qarshi ham kurashgan sarbadorlar – “dorlar” hukmronlik qilgan. Bu khalq harakatining nomi uning ishtirokchilarining “Yoki ozodlik uchun kurash, yo bosh dorga” degan shiorlaridan kelib chiqqan. 1370-yilda Amir Temur Balkhdagi qurultoyda Turonning oliy amiri deb elon qilindi.
Chingizidning qizi Saroy Mulkkhonim bilan turmush qurish esa Amir Temurga o’z nomiga “G’uragan”, yani “khonning kuyovi” sharafli unvonini qo’shish imkonini berdi.
Amir Temurning asosiy vazifasi tarqoqlikni yengib, alohida mulklarni yagona davlatga birlashtirish edi. U bu davlatning poytakhti sifatida Samarqandni tanladi va u yerda zudlik bilan shahar mudofaa devorlari, qala va saroy qurilishini boshladi. U qadimiy poytakht So’g’diyona (hozirgi Afrasiyob) kharobalari yonida yangi Samarqandga asos solgan.
Amir Temur Amudaryo bilan Sirdaryo, Farg’ona va SHosh viloyati o’rtasidagi yerlarni birlashtirib, o’ziga bo’ysundirib, bosqinchilik yurishlarini boshlaydi.
Amir Temur (1370 – 1405) saltanati 35 yil davom etdi. U Hind va Gang daryosidan Sirdaryo va Zarafshongacha, Tyan-SHandan Bosforgacha bo’lgan ulkan saltanat tuzdi.U umrining ko’p qismini yurishlarda o’tkazdi.
Amir Temur 1405-yilda Khitoyga qarshi yurish paytida O’rtor shahrida vafot etadi.
Amir Temur hayoti davomida davlat boshqaruvi haqida “Temur tuzuklari” nomi bilan mashhur bo’lgan makhsus ocherk yozilgan. Bu o’rta asrlarning qimmatli tarikhiy manbasi bo’lib, u ikki qismdan iborat. Unda Temurning tarjimai holi va uning hayoti bilan bog’liq voqealar, bu atoqli davlat arbobi va sarkardaning urush sanati, davlat tuzilishi va boshqaruvi haqidagi qarashlari bayon etilgan. Bu qimmatli qonunlar majmui bo’lib, ulardan Amir Temur markazlashgan, boshqariladigan qudratli davlat yaratganligini ko’rish mumkin.
Amir Temur ulkan qudrat yaratib, mamlakatning iqtisodiy va madaniy rivojlanishi uchun shart-sharoit tayyorladi. O’tgan davrlarning azaliy ananalari yangi tarikhiy sharoitda qayta tiklanmoqda. Moveronnahr Yaqin va O’rta SHarqning savdo-sotiq, iqtisodiyot va madaniyat markaziga aylanishi bilan Chingizkhon qo’shinlari tomonidan butunlay vayron qilingan Samarqand, Kesh, Bukhoro, Termiz, Toshkent, Marv kabi qadimiy shaharlar o’z o’rniga ega bo’la boshladi. yakhshilash.
Masjid, madrasa, maqbara, karvon – saroy va hammomlarning mahobatli binolari bunyod etildi. Har bir g’alaba yoki voqea memorchilikda abadiy qolishi odatiy holga aylandi. Amir Temur o’zining qurilish faoliyatida malum siyosiy maqsadlarni ko’zlagan – u barpo etgan inshootlar o’z saltanatining qudrati, qudrati va buyukligini namoyish qilishi kerak edi.
Amir Temur o’z hukmronligi yillarida feodal tarqoqlikka chek qo’ydi, Yevropaning eng yirik qirolliklari – Fransiya, Angliya, Kastiliya bilan savdo va diplomatik aloqalar o’rnatdi. Afsuski, Amir Temur vafotidan keyin u tomonidan o’rnatilgan G’arbiy Yevropa bilan savdo-sotiq va diplomatik aloqalar rivojlanmadi.
Tarikh Amir Temurni Iskandar Zulqarnayn, Doro Birinchi, Yuliy Sezar kabi yirik sarkardalar bilan tenglashtiradi.
Amir Temur insoniyat tarikhidagi eng munozarali shakhslardan biridir. U haqidagi turli manbalarga asoslangan bilimlarimiz uni hukmdor, bosqinchi, sarkarda, jangchi sifatida ko’rsatadi.
Amir Temur haqida faktlar
Amir Temur olimlarga khayrikhoh munosabatda bo’lar, bilimi va halolligini ko’rgan olimlarga ishonar edi. U tarikhchi va faylasuflar, ilm-fan va mamuriy sohada bilimdon bo’lgan kishilar bilan suhbatlashish uchun ko’pincha takhtidan ham tushardi. Amir Temur o’zidagi kishilarni bo’ysundirish qobiliyatiga ularni o’z hukmronligi ostida bakhtiyor qilish istedodini ham qo’shgan edi. (Lui-Matyo Langle)
SHatranj o’yini
Amir Temur ko’p vaqtini shatranj o’yini ustida o’tkazgan. U o’z davrining mashhur shatranjchilari bilan bemalol bellasha olgan. (Khilda Khukkhem)
Olimlarga etibor
Amir Temur faqat mahalliy mualliflarnigina rag’batlantirmay, balki o’z poytakhtiga chet el olimlari va shoirlarini ham jalb etdi hamda ularning hammasiga hotamtoylarcha mukofotlar hadya etar va o’z shakhsiy etibori va homiyligi bilan ularni qo’llab-quvvatlardi. Ana shu olimlarning ayrimlari Amir Temur saltanatida o’z vatanidagidan ko’proq taminlangan edi. (G. Vamberi)
Ilmga rag’bat
Amir Temurning aqliy qobiliyatlari va qiziqishlari ko’lami kishini ayniqsa hayratga soladi. Uning hukmdorligi bitilgan tarikhlarda tibbiyot, astronomiya va, ayniqsa, arablar, forslar va turkiylar tarikhi sohasidagi bilimlari madh etiladi. U zavq bilan olimlarning munozaralariga kirishib, ko’pincha g’olib chiqardi… (V.F. Mans)
Sanatga etibor
Amir Temur sanatni yuksak qadrlar edi. Uning o’zi badiiy asarlar majmuasiga ega edi. Turli toifadagi mashshoqlar, sukhandonlar, haykaltaroshlar, bog’bonlar, rassomlar jahonning har khil davlatlaridan Amir Temur saroyiga to’plangan edilar. (Khilda Khukkhem)
Faqat haqiqat
Sayyidlar, olimlar, faqihlar va bilim egalari, shuningdek, uyg’ur bakhshilariyu fors adiblari Sohibqironga safarda ham, uyda ham uzluksiz mulozimlikda bo’lgan ekanlar. Farmonga muvofiq ulardan bir guruhi muntazam ravishda ul Hazratning yurish-turishi va gap-so’zlarida, mulk, millat va arkoni davlat ahvolida nimaiki gap bo’lsa, to’la-to’kis yozib borardilar. Bu ishda mubolag’a qilinmasin, deb alohida takidlab buyurilgan edi. SHu yo’sinda turkiy manzuma va forsiy qissa, har biri ul Hazratning yurish-turishidagi eng yirik voqealarni qamrab olgan nazm va nasr qalamiga olingan edi. (SHarafuddin Ali Yazdiy)
Jonboz quruvchi
Amir Temur jonboz quruvchi edi, u ajoyib bog’-rog’li muhtasham inshootlar barpo etdi, shahar va qishloqlarni tikladi. Sug’orish tizimlari barpo etildi va tamirlandi, rasmiy tarikh tabiriga ko’ra, u ekin ekishga yaroqli bir qarich erni ham bekor qo’ymasdi. (SHarqshunos, manbashunos olim V.V.Bartold)
Poytakht
1370 yil martida Amir Temur Samarqandga qaytib, uni o’z davlatining poytakhti qilib, keyin qonunlarni va o’z hokimiyati davlat tuzumini tartibga soldi. (Ibn Arabshoh)
Savdo yo’li
Samarqand KhV asr boshlarida Osiyo va Evropa khalqlarining Markaziy Osiyo orqali olib borgan keng ko’lamdagi savdosining markazi bo’lgan. Samarqanddan Kichik Osiyoga, O’rta dengizga, Khitoyga va Hindistonga olib boruvchi jahon ahamiyatiga molik savdo yo’llari o’tgan. (Professor N.I. Leonov)
Kuch — adolatda
Barcha buyuk sarkardalar singari Amir Temur ham o’z askarlarining mashaqqat va zafarlarini baham ko’rardi. Ulardan qatiy intizomni talab qilar, ularga bosh bo’lib jang qilar edi. Hech vaqt o’z jangchilarini yolg’iz qoldirmas edi. U lavozimi, boyligi, irqi, dinidan qati nazar, barcha uchun adolat bir bo’lishini nihoyatda sinchkovlik bilan kuzatib borar edi. …Bunday hukm chiqarish odati, o’z davri eng yakhshi sarkardasining jasorati va shuhrati singari, uning jangchilar o’rtasidagi etibori va tasirining tarkibiy qismlaridan biri hisoblanardi. (Keren Lyusen)
SHahrisabz hokimi
O’ziga khos vatanparvarlik hissiyotlari bilan ruhlangan, ijtimoiy voqealarni o’zicha tushungan tadbirkor Amir Temur 25 yoshida SHahrisabz hokimligiga muyassar bo’ldi. (I.Mo’minov)
Jasur shakhs
Amir Temur yoshligidayoq aqlining tiniqligi va jasurligi bilan ajralib turardi. Unda harbiy istedod erta namoyon bo’ldi, u otda yurish mashqini olgan va kamondan otishga mohir edi. (Aleksandr Yurevich Yakubovskiy)
Etirof
Deyarli bartaraf etib bo’lmaydigan ikki g’ov, bizning taassub va tarikhning yanglishligi – bizning Amir Temurni bilishimizga va baholashimizga monelik qildi. Biroq ko’pgina mualliflarning o’z solnomalarida uni sokhta bayon etganliklari muhim emas, akhir uning nomi millatlar voqeanomalarida o’chmas yozuvlarda qayd etilmaganmi?! Akhir, avlodlari foydalanib kelgan zafarlari uning buyuk zakovatini isbotlash uchun etarli emasmi? (Lui-Matyo Langle)
Amir Temur haqida asarlar
Mazkur shoh asar olti asrdan beri dunyo jamoatchiligi etiborini tortib kelmoqda. Ayni paytda uning turli qo’lyozma nuskhalari va tarjimalari dunyoning turli nuqtalarida, bir qator nufuzli kutubkhona, muzeylar va shakhsiy to’plamlarda saqlanmoqda. Ko’plab taniqli olimlar «Temur tuzuklari» ustida tadqiqotlar olib borishgan.
O’tgan davr ichida mazkur asar Amir Temur tomonidan yozilmagan, uning vafotidan ancha keyin yaratilgan, degan takhminlar ham ilgari surildi. Ammo asarning tili va uslubi, pand-nasihatlarning Amir Temur siyratiga mosligi, chuqur idrok, o’tkir zehn va donishmandlik bilan yozilgani, asardagi voqealarning Amir Temur hayoti haqida hikoya qiluvchi bir qator ishonchli manbalar (Nizomiddin SHomiyning «Zafarnoma»si, SHarafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma»si, Ibn Arabshohning «Ajoyib at-taqdur fi akhbori Taymur» asari va hokazo)dagi malumotlarga mos kelishi va boshqa bir qator tarikhiy faktlar asar bevosita Amir Temur tomonidan yozilganini tasdiqlaydi.
Tarikhiy malumotlarga ko’ra, asar dastavval Amir Temurning ona tili – eski o’zbek tilida yozilgan. SHarafiddin Ali Yazdiy ham yuqorida nomi tilga olingan asarida Amir Temur davrida uning hayotidagi muhim voqealarni o’z ichiga olgan turkiy va forsiy asarlar mavjud bo’lganini aytadi. SHu paytga qadar Amir Temur faoliyati haqida uning hayotligida bitilgan turkiy tildagi asar bizgacha etib kelmaganidan, bu o’rinda so’z «Temur tuzuklari» haqida borayotgani takhmin qilish mumkin.
Ushbu kitob asrlar davomida bir qator hukmdorlar uchun dasturil-amal vazifasini o’tagan. Ehtimol, Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma», Abulg’ozi Bahodurkhonning «SHajari turk» singari asarlarini yozishlariga ham aynan sohibqironning mazkur «Tuzuklar»i tutki bergan bo’lishi mumkin. Afsuski, asarning turkiy tilda bitilgan ilk qo’lyozmasi hanuzgacha topilgani yo’q. Bu durdona asar topilganida, tarikhimizning bizga malum bo’lmagan sahifalari ochilishi barobarida o’zbek mumtoz adabiyoti ham yana bir go’zal durdona bilan boyigan bo’lar edi.
Yamandan topilgan «Tuzuklar»
Bugun bizgacha etib kelgan khilma-khil qo’lyozmalar hajmi, tarkibi, uslubi nuqtai nazaridan bir-biridan farqlanadi. Qo’lyozmalarning eng qadimgisi KhVII asrga mansub bo’lib, u Boburiylar hukmronligi davrida, Hindistonda ko’chirilgan. Kitob muqaddimasida bitilishicha, Agrada Boburiylar saroyida khizmat qilgan shoir va tarjimon Abu Tolib al-Husayniy al-Oriziy at-Turbatiy Makkai mukarramada haj amallarini bajarib, ortga qaytayotganida, Yaman hukmdori Jafar poshoning kutubkhonasida turkiy tilda bitilgan bir noyob qo’lyozmaga duch keladi. Tarjimonning yozishicha, bu asar Sohibqiron Amir Temurning etti yoshdan etmish yoshgacha bo’lgan davrida boshidan kechirgan sarguzashtlari, davlat boshqaruvi usullari, vazir va amirlari, farzandlariga hukmronlik borasida bergan maslahatlari va yo’l-yo’riqlari o’rin olgan.
At-Turbatiy bu bebaho qo’lyozmani o’zi bilan olib kelgan va uni sekin-astalik bilan forsiy tilga tarjima qila boshlagan. 1637 yilda asar tarjimasini to’la-to’kis bitkazib, uni Boburiyzoda hukmdor SHoh Jahonga (1628-1659) tuhfa etgan.
SHoh Jahon asar bilan tanishib chiqqach, undagi voqealarni SHarafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnomasi» bilan taqqoslab chiqishni Dekan muzofoti favjdori Muhammad Afzal Bukhoriyga topshirib, khattot va muarrikhlar o’zlaridan qo’shgan ortiqcha tafsilotlarin o’chirib tashlashni buyuradi.
Mazkur asarning shu paytgacha etib kelgan barcha qo’lyozma va toshbosma nuskhalari uchun aynan Abu Tolib al-Husayniy at-Turbatiyning tarjimasi asos bo’lib khizmat qilgan.
Qayta-qayta tarjima qilingan eng noyob asar
Markaziy Osiyoda hukm surgan khonliklar davrida ham bu asarga juda katta qiziqish bildirilgan. SHu bois, mazkur asarning forscha qo’lyozmasi bir necha bor ko’chirilgan. Asli o’zbek tilida bitilgan bu asarni taqdir taqozosi bilan yana shu tilga tarjima qilishga ehtiyoj tug’ilgan. So’nggi ikki asr davomida «Temur tuzuklari» bir necha bor tilimizga o’girilgan. 1836 yilda Qo’qon khoni Muhammad Alikhon (1822-1841)ning buyrug’iga ko’ra, Kho’jand qozisi Nabijon Mahdum Hotif mazkur asarni qisman tarjima qilgan. 1856-1857 yillarda Khiva khonligida mazkur asarni Mukhammad Yusuf Rojiy qisqartirilgan holda o’zbekchalashtirgan. Oradan bir yil o’tib, Khivada yana bir tarjimon Pahlavon Niyoz Devon – Komil Khorazmiy asar asosida, Muhammad Rizo Ogahiy tavsiyasiga ko’ra, yangi asar yaratgan. Mazkur asarlarning qo’lyomalari bugungi kunda Rossiya Fanlar akademiyasi SHarq qo’lyozmalari institutida saqlanmoqda.
1967 yil taniqli alloma Alikhonto’ra Sog’uniy (1885-1976) asarning O’rta Osiyo va Qozog’iston musulmonlari bosh idorasining kutubkhonasida saqlanayotgan forsiy qo’lyozmadan o’zbek tiliga tarjima qilib, uning bir qismini «Guliston» jurnalida elon qilgan.
Istiqlol yillarida Amir Temur shakhsiga bo’lga munosabat tubdan o’zgardi. 1996 yilda buyuk sarkardaning 660 yilligi khalqaro miqyosda keng nishonlandi. Toshkent, Samarqand va SHahrisabz shaharlarida Amir Temurga muhtasham haykallar o’rnatildi. O’zbekistonda ulug’ sarkarda nomi bilan ataladigan «Amir Temur ordeni» tasis etildi. Bularning bari o’zbek khalqining buyuk Sohibqironga bo’lgan so’nmas ehtiromi namunasi bo’ldi.
Mustaqillik yillarida «Temur tuzuklari» bir necha bor nashr etildi. Asarning turli faksimile nuskhalari ham o’quvchilar etiboriga havola etildi.
Bebaho tuhfa
Ayni paytda biz taqdim etayotgan qo’lyozma matni nisbatan to’liqligi, qadimiy va mo’tabarligi bilan ajralib turadi. RFA SHQIda «Temur tuzuklari»ning fors tilidagi sakkizta qo’lyozmasi mavjud bo’lib, ularning eng mukammali 1846 yil may-iyun oylarida Bukhoroda, Amir Nasrullo hukmronligi davrida Haqquli Dodkhoh ismli amaldorning buyurtmasiga ko’ra nastaliq khatida, Qo’qon qog’ozida ko’chirilgan.
Mazkur qo’lyozma at-Turbatiyning muqaddimasi bilan boshlanadi. Biroq, qo’lyozmaning tarkibiy tuzilishi shu paytgacha asarning O’zbekistonda chop etilgan o’zbek, forsiy va rus tillaridagi nashrlaridan keskin farqlanadi. Mazkur tafovutlarni o’rganish temurshunos olimlarimiz oldida turgan muhim vazifalardan biridir.
O’tgan haftada mamlakatimizda o’tkazilgan «Zamonlar chorrahasi: o’tmishning buyuk merosi – marifatli kelajak poydevori» deb nomlangan khalqaro media-forum doirasida «Temur tuzuklari»ning ushbu qo’lyozmasidan olingan faksimile ham yurtimizga keltirildi. Bu esa khalqimiz va yoshlarni yurtimiz madaniy merosi bilan yaqindan tanishtirish yo’lida qilinayotgan ezgu ishlardandir.
