25/04/2024
Главная / Маданият / Амир Темур хакида малумот узбек тилида

Амир Темур хакида малумот узбек тилида

Биография

Амир Темур Урта Осиё туркий хукмдори, саркардаси ва боскинчиси булиб, Марказий, Жанубий ва Гарбий Осиё, шунингдек, Кавказ, Волгабуйи ва Россия тарикхида катта рол уйнаган. Саркарда, темурийлар салтанатининг асосчиси (1370), пойтакхти Самарканд.

temur

Амир Темур 1336-йил 9-апрелда Кеш (СХахрисабз) якинидаги Кхужа Илгор (Яккабак) кишлогида тугилган. У, ривоятда айтилганидек, кулида бир парча кон, чолларникидек оппок сочлари билан тугилган, Чингизкхон хакида хам шундай дейилган. Унинг отаси амир Мухаммад Тарагай туркий кабиласидан булган Барлас кабиласидан булган. У нуфузли шакхс булиб, Мовероннахрда катта обру-етиборга ега еди. Унинг аждодлари Чигатой улусининг сарой елитаси сафидан муносиб урин егаллаган ва уз насл-насабини туркларнинг афсонавий рахбари Алан-Кувадан олган, мулклари еса Кеш ва Нефес атрофида жойлашган.

Темурнинг отаси амир Тарагай Или дарёси буйида улус кхони томонидан чакириладиган чигатой бекларининг курултойларида доимий иштирок етган. 1355 йилда у амир Жакунинг кизи – Барлас Турмуш огага уйланади.

Мовероннахр олий амири Козогон Амир Темурнинг кхизматларига ишонч хосил килиб, уша йили узининг набираси Улжай Туркон огани унга кхотин килиб беради (уйланади). Бу никох туфайли Амир Темур билан Козогоннинг набираси амир Хусайн уртасида иттифок вужудга келади. Улар биргаликда мугулларга карши чикдилар. 1356-йилда Амир Темурнинг икки угли — Жахонгир ва Умар СХайкх дунёга келади.

13-аср окхири — 14-асрнинг биринчи ярмида Мовероннахрнинг иктисодий ахволи кундан-кунга ёмонлашиб борди. Бундан 1360 йилда каршиликсиз Кашкадарёга йетиб келган Мугулистон кхони Туглук Темур фойдаланган. Амир Темур унинг кхизматига кирди. Аммо Туглук Темур уз угли Илёскхужани Мовераннахрга хукмдор етиб тайинлаганида, Амир Темур бу шахзодага кхизмат килишни истамади ва Балкх хукмдори амир Хусайн билан келишиб, Амир Темур мугуллар билан ужар курашга киришди.

Бу вактда Самаркандда мугулларга карши хам курашган сарбадорлар – “дорлар” хукмронлик килган. Бу кхалк харакатининг номи унинг иштирокчиларининг “Ёки озодлик учун кураш, ё бош дорга” деган шиорларидан келиб чиккан. 1370-йилда Амир Темур Балкхдаги курултойда Туроннинг олий амири деб елон килинди.

Чингизиднинг кизи Сарой Мулккхоним билан турмуш куриш еса Амир Темурга уз номига “Гураган”, яни “кхоннинг куёви” шарафли унвонини кушиш имконини берди.

Амир Темурнинг асосий вазифаси таркокликни йенгиб, алохида мулкларни ягона давлатга бирлаштириш еди. У бу давлатнинг пойтакхти сифатида Самаркандни танлади ва у йерда зудлик билан шахар мудофаа деворлари, кала ва сарой курилишини бошлади. У кадимий пойтакхт Сугдиёна (хозирги Афрасиёб) кхаробалари ёнида янги Самаркандга асос солган.

Амир Темур Амударё билан Сирдарё, Фаргона ва СХош вилояти уртасидаги йерларни бирлаштириб, узига буйсундириб, боскинчилик юришларини бошлайди.

Амир Темур (1370 – 1405) салтанати 35 йил давом етди. У Хинд ва Ганг дарёсидан Сирдарё ва Зарафшонгача, Тян-СХандан Босфоргача булган улкан салтанат тузди.У умрининг куп кисмини юришларда утказди.

Амир Темур 1405-йилда Кхитойга карши юриш пайтида Уртор шахрида вафот етади.

Амир Темур хаёти давомида давлат бошкаруви хакида “Темур тузуклари” номи билан машхур булган макхсус очерк ёзилган. Бу урта асрларнинг кимматли тарикхий манбаси булиб, у икки кисмдан иборат. Унда Темурнинг таржимаи холи ва унинг хаёти билан боглик вокеалар, бу атокли давлат арбоби ва саркарданинг уруш санати, давлат тузилиши ва бошкаруви хакидаги карашлари баён етилган. Бу кимматли конунлар мажмуи булиб, улардан Амир Темур марказлашган, бошкариладиган кудратли давлат яратганлигини куриш мумкин.

Амир Темур улкан кудрат яратиб, мамлакатнинг иктисодий ва маданий ривожланиши учун шарт-шароит тайёрлади. Утган даврларнинг азалий ананалари янги тарикхий шароитда кайта тикланмокда. Мовероннахр Якин ва Урта СХаркнинг савдо-сотик, иктисодиёт ва маданият марказига айланиши билан Чингизкхон кушинлари томонидан бутунлай вайрон килинган Самарканд, Кеш, Букхоро, Термиз, Тошкент, Марв каби кадимий шахарлар уз урнига ега була бошлади. якхшилаш.

Масжид, мадраса, макбара, карвон – сарой ва хаммомларнинг махобатли бинолари бунёд етилди. Хар бир галаба ёки вокеа меморчиликда абадий колиши одатий холга айланди. Амир Темур узининг курилиш фаолиятида малум сиёсий максадларни кузлаган – у барпо етган иншоотлар уз салтанатининг кудрати, кудрати ва буюклигини намойиш килиши керак еди.

Амир Темур уз хукмронлиги йилларида феодал таркокликка чек куйди, Йевропанинг енг йирик киролликлари – Франсия, Англия, Кастилия билан савдо ва дипломатик алокалар урнатди. Афсуски, Амир Темур вафотидан кейин у томонидан урнатилган Гарбий Йевропа билан савдо-сотик ва дипломатик алокалар ривожланмади.

Тарикх Амир Темурни Искандар Зулкарнайн, Доро Биринчи, Юлий Сезар каби йирик саркардалар билан тенглаштиради.

Амир Темур инсоният тарикхидаги енг мунозарали шакхслардан биридир. У хакидаги турли манбаларга асосланган билимларимиз уни хукмдор, боскинчи, саркарда, жангчи сифатида курсатади.

Амир Темур хакида фактлар

Амир Темур олимларга кхайрикхох муносабатда булар, билими ва халоллигини курган олимларга ишонар еди. У тарикхчи ва файласуфлар, илм-фан ва мамурий сохада билимдон булган кишилар билан сухбатлашиш учун купинча такхтидан хам тушарди. Амир Темур узидаги кишиларни буйсундириш кобилиятига уларни уз хукмронлиги остида бакхтиёр килиш истедодини хам кушган еди. (Луи-Матё Лангле)

СХатранж уйини

Амир Темур куп вактини шатранж уйини устида утказган. У уз даврининг машхур шатранжчилари билан бемалол беллаша олган. (Кхилда Кхуккхем)

Олимларга етибор

Амир Темур факат махаллий муаллифларнигина рагбатлантирмай, балки уз пойтакхтига чет ел олимлари ва шоирларини хам жалб етди хамда уларнинг хаммасига хотамтойларча мукофотлар хадя етар ва уз шакхсий етибори ва хомийлиги билан уларни куллаб-кувватларди. Ана шу олимларнинг айримлари Амир Темур салтанатида уз ватанидагидан купрок таминланган еди. (Г. Вамбери)

Илмга рагбат

Амир Темурнинг аклий кобилиятлари ва кизикишлари кулами кишини айникса хайратга солади. Унинг хукмдорлиги битилган тарикхларда тиббиёт, астрономия ва, айникса, араблар, форслар ва туркийлар тарикхи сохасидаги билимлари мадх етилади. У завк билан олимларнинг мунозараларига киришиб, купинча голиб чикарди… (В.Ф. Манс)

Санатга етибор

Амир Темур санатни юксак кадрлар еди. Унинг узи бадиий асарлар мажмуасига ега еди. Турли тоифадаги машшоклар, сукхандонлар, хайкалтарошлар, богбонлар, рассомлар жахоннинг хар кхил давлатларидан Амир Темур саройига тупланган едилар. (Кхилда Кхуккхем)

Факат хакикат

Саййидлар, олимлар, факихлар ва билим егалари, шунингдек, уйгур бакхшиларию форс адиблари Сохибкиронга сафарда хам, уйда хам узлуксиз мулозимликда булган еканлар. Фармонга мувофик улардан бир гурухи мунтазам равишда ул Хазратнинг юриш-туриши ва гап-сузларида, мулк, миллат ва аркони давлат ахволида нимаики гап булса, тула-тукис ёзиб борардилар. Бу ишда муболага килинмасин, деб алохида такидлаб буюрилган еди. СХу йусинда туркий манзума ва форсий кисса, хар бири ул Хазратнинг юриш-туришидаги енг йирик вокеаларни камраб олган назм ва наср каламига олинган еди. (СХарафуддин Али Яздий)

Жонбоз курувчи

Амир Темур жонбоз курувчи еди, у ажойиб бог-рогли мухташам иншоотлар барпо етди, шахар ва кишлокларни тиклади. Сугориш тизимлари барпо етилди ва тамирланди, расмий тарикх табирига кура, у екин екишга ярокли бир карич ерни хам бекор куймасди. (СХаркшунос, манбашунос олим В.В.Бартолд)

Пойтакхт

1370 йил мартида Амир Темур Самаркандга кайтиб, уни уз давлатининг пойтакхти килиб, кейин конунларни ва уз хокимияти давлат тузумини тартибга солди. (Ибн Арабшох)

Савдо йули

Самарканд КхВ аср бошларида Осиё ва Европа кхалкларининг Марказий Осиё оркали олиб борган кенг куламдаги савдосининг маркази булган. Самарканддан Кичик Осиёга, Урта денгизга, Кхитойга ва Хиндистонга олиб борувчи жахон ахамиятига молик савдо йуллари утган. (Профессор Н.И. Леонов)

Куч — адолатда

Барча буюк саркардалар сингари Амир Темур хам уз аскарларининг машаккат ва зафарларини бахам курарди. Улардан катий интизомни талаб килар,  уларга бош булиб жанг килар еди. Хеч вакт уз жангчиларини ёлгиз колдирмас еди. У лавозими, бойлиги, ирки, динидан кати назар, барча учун адолат бир булишини нихоятда синчковлик билан кузатиб борар еди. …Бундай хукм чикариш одати, уз даври енг якхши саркардасининг жасорати ва шухрати сингари, унинг жангчилар уртасидаги етибори ва тасирининг таркибий кисмларидан бири хисобланарди. (Керен Люсен)

СХахрисабз хокими

Узига кхос ватанпарварлик хиссиётлари билан рухланган, ижтимоий вокеаларни узича тушунган тадбиркор Амир Темур 25 ёшида СХахрисабз хокимлигига муяссар булди. (И.Муминов)

Жасур шакхс

Амир Темур ёшлигидаёк аклининг тиниклиги ва жасурлиги билан ажралиб турарди. Унда харбий истедод ерта намоён булди, у отда юриш машкини олган ва камондан отишга мохир еди. (Александр Юревич Якубовский)

Етироф

Деярли бартараф етиб булмайдиган икки гов, бизнинг таассуб ва тарикхнинг янглишлиги – бизнинг Амир Темурни билишимизга ва бахолашимизга монелик килди. Бирок купгина муаллифларнинг уз солномаларида уни сокхта баён етганликлари мухим емас, акхир унинг номи миллатлар вокеаномаларида учмас ёзувларда кайд етилмаганми?! Акхир, авлодлари фойдаланиб келган зафарлари унинг буюк заковатини исботлаш учун етарли емасми? (Луи-Матё Лангле)

Амир Темур хакида асарлар

Мазкур шох асар олти асрдан бери дунё жамоатчилиги етиборини тортиб келмокда. Айни пайтда унинг турли кулёзма нускхалари ва таржималари дунёнинг турли нукталарида, бир катор нуфузли кутубкхона, музейлар ва шакхсий тупламларда сакланмокда. Куплаб таникли олимлар «Темур тузуклари» устида тадкикотлар олиб боришган.

Утган давр ичида мазкур асар Амир Темур томонидан ёзилмаган, унинг вафотидан анча кейин яратилган, деган такхминлар хам илгари сурилди. Аммо асарнинг тили ва услуби, панд-насихатларнинг Амир Темур сийратига мослиги, чукур идрок, уткир зехн ва донишмандлик билан ёзилгани, асардаги вокеаларнинг Амир Темур хаёти хакида хикоя килувчи бир катор ишончли манбалар (Низомиддин СХомийнинг «Зафарнома»си, СХарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома»си, Ибн Арабшохнинг «Ажойиб ат-такдур фи акхбори Таймур» асари ва хоказо)даги малумотларга мос келиши ва бошка бир катор тарикхий фактлар асар бевосита Амир Темур томонидан ёзилганини тасдиклайди.

Тарикхий малумотларга кура, асар даставвал Амир Темурнинг она тили – ески узбек тилида ёзилган. СХарафиддин Али Яздий хам юкорида номи тилга олинган асарида Амир Темур даврида унинг хаётидаги мухим вокеаларни уз ичига олган туркий ва форсий асарлар мавжуд булганини айтади. СХу пайтга кадар Амир Темур фаолияти хакида унинг хаётлигида битилган туркий тилдаги асар бизгача етиб келмаганидан, бу уринда суз «Темур тузуклари» хакида бораётгани такхмин килиш мумкин.

Ушбу китоб асрлар давомида бир катор хукмдорлар учун дастурил-амал вазифасини утаган. Ехтимол, Захириддин Мухаммад Бобурнинг «Бобурнома», Абулгози Баходуркхоннинг «СХажари турк» сингари асарларини ёзишларига хам айнан сохибкироннинг мазкур «Тузуклар»и тутки берган булиши мумкин. Афсуски, асарнинг туркий тилда битилган илк кулёзмаси ханузгача топилгани йук. Бу дурдона асар топилганида, тарикхимизнинг бизга малум булмаган сахифалари очилиши баробарида узбек мумтоз адабиёти хам яна бир гузал дурдона билан бойиган булар еди.

Ямандан топилган «Тузуклар»

Бугун бизгача етиб келган кхилма-кхил кулёзмалар хажми, таркиби, услуби нуктаи назаридан бир-биридан фаркланади. Кулёзмаларнинг енг кадимгиси КхВИИ асрга мансуб булиб, у Бобурийлар хукмронлиги даврида, Хиндистонда кучирилган. Китоб мукаддимасида битилишича, Аграда Бобурийлар саройида кхизмат килган шоир ва таржимон Абу Толиб ал-Хусайний ал-Оризий ат-Турбатий Маккаи мукаррамада хаж амалларини бажариб, ортга кайтаётганида, Яман хукмдори Жафар пошонинг кутубкхонасида туркий тилда битилган бир ноёб кулёзмага дуч келади. Таржимоннинг ёзишича, бу асар Сохибкирон Амир Темурнинг етти ёшдан етмиш ёшгача булган даврида бошидан кечирган саргузаштлари, давлат бошкаруви усуллари, вазир ва амирлари, фарзандларига хукмронлик борасида берган маслахатлари ва йул-йуриклари урин олган.

Ат-Турбатий бу бебахо кулёзмани узи билан олиб келган ва уни секин-асталик билан форсий тилга таржима кила бошлаган. 1637 йилда асар таржимасини тула-тукис битказиб, уни Бобурийзода хукмдор СХох Жахонга (1628-1659) тухфа етган.

СХох Жахон асар билан танишиб чиккач, ундаги вокеаларни СХарафиддин Али Яздийнинг «Зафарномаси» билан таккослаб чикишни Декан музофоти фавждори Мухаммад Афзал Букхорийга топшириб, кхаттот ва муаррикхлар узларидан кушган ортикча тафсилотларин учириб ташлашни буюради.

Мазкур асарнинг шу пайтгача етиб келган барча кулёзма ва тошбосма нускхалари учун айнан Абу Толиб ал-Хусайний ат-Турбатийнинг таржимаси асос булиб кхизмат килган.

Кайта-кайта таржима килинган енг ноёб асар

Марказий Осиёда хукм сурган кхонликлар даврида хам бу асарга жуда катта кизикиш билдирилган. СХу боис, мазкур асарнинг форсча кулёзмаси бир неча бор кучирилган. Асли узбек тилида битилган бу асарни такдир такозоси билан яна шу тилга таржима килишга ехтиёж тугилган. Сунгги икки аср давомида «Темур тузуклари» бир неча бор тилимизга угирилган. 1836 йилда Кукон кхони Мухаммад Аликхон (1822-1841)нинг буйругига кура, Кхужанд козиси Набижон Махдум Хотиф мазкур асарни кисман таржима килган. 1856-1857 йилларда Кхива кхонлигида мазкур асарни Мукхаммад Юсуф Рожий кискартирилган холда узбекчалаштирган. Орадан бир йил утиб, Кхивада яна бир таржимон Пахлавон Ниёз Девон – Комил Кхоразмий асар асосида, Мухаммад Ризо Огахий тавсиясига кура, янги асар яратган. Мазкур асарларнинг кулёмалари бугунги кунда Россия Фанлар академияси СХарк кулёзмалари институтида сакланмокда.

1967 йил таникли аллома Аликхонтура Согуний (1885-1976) асарнинг Урта Осиё ва Козогистон мусулмонлари бош идорасининг кутубкхонасида сакланаётган форсий кулёзмадан узбек тилига таржима килиб, унинг бир кисмини «Гулистон» журналида елон килган.

Истиклол йилларида Амир Темур шакхсига булга муносабат тубдан узгарди. 1996 йилда буюк саркарданинг 660 йиллиги кхалкаро микёсда кенг нишонланди. Тошкент, Самарканд ва СХахрисабз шахарларида Амир Темурга мухташам хайкаллар урнатилди. Узбекистонда улуг саркарда номи билан аталадиган «Амир Темур ордени» тасис етилди. Буларнинг бари узбек кхалкининг буюк Сохибкиронга булган сунмас ехтироми намунаси булди.

Мустакиллик йилларида «Темур тузуклари» бир неча бор нашр етилди. Асарнинг турли факсимиле нускхалари хам укувчилар етиборига хавола етилди.

Бебахо тухфа

Айни пайтда биз такдим етаётган кулёзма матни нисбатан туликлиги, кадимий ва мутабарлиги билан ажралиб туради. РФА СХКИда «Темур тузуклари»нинг форс тилидаги саккизта кулёзмаси мавжуд булиб, уларнинг енг мукаммали 1846 йил май-июн ойларида Букхорода, Амир Насрулло хукмронлиги даврида Хаккули Додкхох исмли амалдорнинг буюртмасига кура насталик кхатида, Кукон когозида кучирилган.

Мазкур кулёзма ат-Турбатийнинг мукаддимаси билан бошланади. Бирок, кулёзманинг таркибий тузилиши шу пайтгача асарнинг Узбекистонда чоп етилган узбек, форсий ва рус тилларидаги нашрларидан кескин фаркланади. Мазкур тафовутларни урганиш темуршунос олимларимиз олдида турган мухим вазифалардан биридир.

Утган хафтада мамлакатимизда утказилган «Замонлар чоррахаси: утмишнинг буюк мероси – марифатли келажак пойдевори» деб номланган кхалкаро медиа-форум доирасида «Темур тузуклари»нинг ушбу кулёзмасидан олинган факсимиле хам юртимизга келтирилди. Бу еса кхалкимиз ва ёшларни юртимиз маданий мероси билан якиндан таништириш йулида килинаётган езгу ишлардандир.

Хаккимизда

Яна маълумот

scale_1200-1

Кунгил айниши сабаблари

КУНГИЛ АЙНИШ ВА ИЧ КЕТИШ САБАБЛАРИ   Овкат хазм килиш тизимингиз безовта булганда ёки соглигингизга зарар …