Цитрус мевалар турлари рӯйхати

Цитрус меваларининг ҳусусиятлари

Цитрус мевалари оилалари:

помело;
мандаринлар;
грейфуртлар;
апелсинлар.
Бундан ташқари, алоҳида синф мавжуд – лимон, оҳак ва ситронни ўз ичига олган умумий нордон навлари.

Ушбу турдаги мевалар, витаминлар таркиби туфайли, совуққонлик учун ишлатилади. Мевалар бутун ҳолда истемол қилинади, ҳатто қобиғидан ҳам фойдали қайнатмалар тайёрланади. Мевалар инсон танасига ижобий тасир кўрсатади:

метаболизмни тезлаштириш;
туяди пайдо бўлишига ҳисса қўшиш;
заҳарли моддаларни олиб ташлаш;
иммунитет тизимини мустаҳкамлаш;
стрессга қарши дори сифатида ишлатилади;
қон глюкоза даражасини пасайтириш;
юрак ишини нормаллаштириш;
қон томирлари фаолиятини яхшилаш.

Лимон

Лимон (ситрус × лимон); Йил давомида ўсишда давом етадиган, қишда баргларини тўкмайдиган кичик дарахт тури ва шу дарахтнинг меваси. Лимоннинг ватани аниқ малум эмас. Иқлими мўтадил бўлган барча мамлакатларда етиштириладиган, ефир мойи ташувчи бу майда яшил дарахтларнинг мевалари мамлакатимизда жуда машҳур. Егей ва Ўрта ер денгизи каби минтақаларда деярли ҳар бир уйнинг боғида лимон дарахти бор. Мева асосан шарбати учун ишлатилади, гўшти ва териси эса пиширишда ишлатилади. Лимон шарбати тахминан 5% кислотадан иборат.  қиймати 2 дан 3 гача. Осон олинадиган кислота илмий талим тажрибаларида қўлланилади.

Апелсин

Цитрус икки паллалилар оиласига мансуб доимий яшил дарахт (Цитрус аурантиум) ва унинг шарсимон ёки тухумсимон хушбўй мевалари Ҳиндистонда. Апелсин қимматбаҳо мевали дарахт бўлганлиги сабабли, у ҳозир барча иссиқ ҳудудларда кенг тарқалган. Апелсин дарахти баландлиги 3-4 метрга етади. Барглари қаттиқ, устки юзаси ялтироқ, пастки қисмида тукли, икки жинсли гуллар.

Мандарин апелсин

Мандарин (Китрус ретикулата) – мўтадил иқлим шароитида ўсадиган ситрус (Рутакеае) оиласига мансуб мева тури. Мандарин апелсин, сариқ ранг, гўштли ва сувли тузилишга эга. Мандаринни апелсиндан юмшоқроқ терисини тозалагандан кейин ейиш ёки шарбатини сиқиб ичиш мумкин.

Грейпфрут

Грейпфрут (Китрус парадиси) Рутакеае оиласидан доимий яшил мева бўлиб, бугунги кунда кўплаб навлар ва маданий шакллар етиштирилади. Унинг барглари терисимон. Гуллари оппоқ, мевалари йирик, шарсимон текис, оч сариқ рангли, юпқа пўстлоқли, шарбати кўп. Меваларнинг уруғсиз ва уруғсиз турлари мавжуд. Мева бўлакларининг пўстлоғи тозаланганда, аччиқлик бўлмайди ва уларни осонлик билан ейиш мумкин.

Цитрус мевалар рўйхати

Цитруснинг 60 дан ортиқ турлари, шу жумладан дурагайлар мавжуд. Базилари табиий равишда олинади, бошқалари эса селексионерлар томонидан етиштирилади. Биринчи ситрус мевалари оҳак, помело, ситрон ва мандариндир.

Лайм
Оҳак нордон тами, яшил тери ранги, кичик ўлчамлари билан ажралиб туради. Ушбу меванинг бир нечта турлари мавжуд:

ҳинд;
каламанси;
кофир оҳак;
австралиялик ёки думалоқ;
Ширин (лиметта);
оҳак;
одатий;
форсча;
Бармоқ;
Папеда.
Ҳинд оҳакларининг келиб чиқиш тарихи Ҳиндистонда бошланади. Унинг иккинчи номи – Колумбия. Бу гибрид ситрон ва мексикалик оҳакни кесиб ўтиш орқали олинган. Олимлар бу турни мустақил равишда кўпайтиришни хоҳлашди, аммо ҳеч қандай натижа бермади. Мева шарсимон шаклга эга, сариқ рангга эга. Тери нозик, озгина хушбўй. Пулпа оч сариқ, кислотали бўлмаган, ширин.

Кофир оҳак Комбава деб аталади. Мева ўткир нордон тами туфайли ейилмайдиган маҳсулотларга тегишли. Ананавий таомларни, айниқса салатларни тайёрлаш учун фақат барглар ишлатилади.

Қонли оҳак қизил тери ва пўстлоғига эга. У бошқа вакилларга қараганда анча ширин.

Австралиялик ўсадиган жой туфайли шундай номланган. Мевалари юмалоқ шаклда, қобиғи зич ва қалин, гўшти енгил. У шакарланган меваларни тайёрлаш ва ефир мойларини олиш учун ишлатилади.

Ламқуат 1900-йилларда етиштирилган кумқуат билан гибриддир. Мевалар майда, яшил рангда, аччиқ тамга эга.

Бармоқли оҳак (бармоқли) оҳак меванинг инсон бармоғи билан ўхшашлиги туфайли ўз номини олди. Меваси чўзинчоқ, узунлиги 10 см гача, пўсти рангли, ингичка. Тами нордон. Одатда мевалар идишларни безаш учун ишлатилади.

Папеда – кумқуат билан хоч. Мева ажинланган тери билан яшил рангга эга. Келинг, сирни очиб берайлик: мевалар истемол қилинмайди, ўсимлик грефт сифатида ва безак учун ишлатилади.

Форс оҳакининг иккинчи номи бор – Таити. У овал, яшил ранг, оч яшил гўшт шаклига эга. Деярли ҳеч қачон янги истемол қилинмайди, хушбўй ҳид сифатида ишлатилади.

апелсин

Турларнинг тарифи:

ширин (умумий, қонли, шакарли, киндик билан);
аччиқ (аччиқ, умумий, бошқалар).

Апелсин навлари:

Африкалик, у гилос (Китропсис) деб ҳам аталади. Мева кичик ўлчамли, тўқ сариқ рангга эга, кучли ҳидга эга. У Африкада озиқ-овқат ва доривор мақсадларда ишлатилади.
Севиля аччиқ тур, у янги истемол қилинмайди, фақат пиширилади. Севиляда ўсади, кичик ўлчамда.
Оддий апелсин, шунингдек, Хитой олма деб аталади, ҳар қандай дўконда мавжуд.
Кинглет (қизил) уруғсиз, ёрқин қизил рангдаги зираворда фарқ қилади. Тами апелсин каби.
Ёввойи. Ҳиндистонда ўсади, катталиги катта, релфи бор. Йўқолиб кетиш хавфи остидаги хилма-хиллик, кўпинча халқ табобати сифатида ишлатилади.

Машҳур дурагайлар:

Китранге. Унинг ота-онаси понкирус ва апелсиндир. Тери силлиқ, тами паст, шунинг учун у фақат пиширилган ҳолда истемол қилинади.
Танкан. Унинг ота-онаси апелсин ва мандарин, ватани Тайван. Қобиғи қизил, бўшашган, ҳушбўйлиги аниқ, тами юқори.
Тангор апелсин ва мандарин гибридидир, зич қалин терига эга, марказда кўп миқдорда уруғлар мавжуд, янги истемол қилинади.
Чинотто – мандарин ва помелонинг табиий бирикмасидан ҳосил бўлган аччиқ мева. У ўткир, нордон тамга эга, янги истемол қилинмайди; фақат ширинликлар тайёрлаш учун ва хушбўй ҳид сифатида мос келади.

Орангело.

Унинг ота-онаси апелсин ва грейфурт, ситруснинг ўзи тўқ сариқ рангга эга, катта. Пўстлоғи апелсинга ўхшайди.
Надсудайдай – 17-асрда селексионерлар томонидан етиштирилган помело ва аччиқ апелсиннинг гибридидир. Тери сарғиш, тозаланиши осон, гўшти нордон.
Муркотт – мандарин ва апелсиннинг комбинасияси, маданият бир аср олдин ўстирилган. Пулпа ширин, кўп уруғли.

Угли апелсин, грейфурт ва мандаринни кесиб ўтиш орқали олинган. Мевалар катта, оғир, улар янги истемол қилинади.

Грейпфрут – помело ва апелсин ўртасидаги табиий кҳоч, у янги истемол қилинади, аччиқ тамга эга.

Кабосу цитрусни папедалар билан кесишган ҳолда олинган. Мева яшил рангга эга, ташқи томондан мева лимонга ўхшайди. Сирка, зираворлар, ширинликлар ситрус меваларидан тайй

Мандарин навлари рўйхати:

Умумий. Турларнинг энг кўп сонини ўз ичига олади.
Роял. Бу гуруҳга бир нечта турлар киради, улар Осиё мамлакатларида қадрланади.
Ўрта ер денгизи. Ўрта ер денгизида қимматли.
Кичик мевали. Шарқ мамлакатларида қимматли.

Сасума. Уларнинг келиб чиқиш тарихи Японияда бошланади.
Мандаринларда Декопон каби кўплаб дурагайлар мавжуд. Улар мандарин навларининг кесишишидир. Тарифга кўра, меванинг ўлчами катта, кесилгандаги ранги тўқ сариқ, қобиғи чуқур, ширин.

Йекан помело билан кесиб ўтиш орқали олинган. Бу янги нав, у 90-йилларда етиштирилган. Ташқи кўриниши ва тами билан у грейфуртга ўкҳшайди, аммо ширинроқ.
Юзу – Ичан лимони ва сунки (нордон мандарин) аралашмаси. У Тибет ва Хитойнинг миллий таомларини тайёрлаш учун ишлатилади. Нордон, кучли ёқимли ҳид билан.

Каламандин – кумқуат билан гибрид. У касалликларга ва иқлим шароитларига чидамлилиги учун қадрланади. Мева тўлиқ, шу жумладан териси билан истемол қилинади.
Ситрандариннинг ота-онаси лимон ва мандариндир. Бу ғайриоддий ширин ва нордон тамга эга. Ташқи хусусиятларга кўра, у лимонга ўҳшайди, у ҳар қандай шаклда қўлланилади.
Чунки барча навларнинг энг нордон навидир, У Хитойдан келади. Юпқа сариқ-тўқ сариқ рангли терига эга. Қобиғи нордон. Меваларни фақат пиширилган ҳолда истемол қилинг.

Лимон
Лимон ҳам турларга бўлинади: нордон ва ширин. Одатий хилма-хиллик сариқ рангга, енгил нордон тамга эга. Меванинг кислоталилиги ўсаётган шароит ва навларга боғлиқ.

Бергамот лимон ва апелсин гибридидир, унинг ватани Осиёдир. Мева шакли нокга ўхшайди, ранги яшил, тами нордон-аччиқ. Бу ситрус ефир мойларини тайёрлаш ва олиш учун ишлатилади.

Гаянима ситрон билан кесишиш натижасидир. Шакли думалоқ, барглари ёқимли ҳидга эга. Тери рангпар, сарғиш, қобиғи нордон, уруғлари бор.

Карна нави апелсин билан кесишган ҳолда олинган. Тери ажин, қалин, оч сариқ. Пулпа нордон, аччиқ, тўқ сариқ рангга эга. Идишлар ситрус меваларидан тайёрланади, улар тайёрланмаган ҳолда истемол қилинмайди.

Келиб чиқиш тарихига кўра, Йичанг тури ҳитойдаги шаҳар – Йичанг номи билан аталган. Ошхонада у лимон ўрнини босувчи, шунингдек, манзарали ўсимлик сифатида ишлатилади.

Мейер апелсин ва лимоннинг гибридидир. Мевалар катта, сариқ рангга эга, ғайриоддий тамга эга.

Рангерон — Ўзбекистонда машҳур бўлган янги нав. Унинг силлиқ, тўқ сариқ рангли териси бор. Нўҳат қарағай игналари билан ёқимли ҳидга эга. Мева тўлиқ истемол қилинади.