O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING MEHNAT KODEKSI

O’zbekiston Respublikasida mehnatga oid munosabatlar mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlari, jamoa kelishuvlari, shuningdek jamoa shartnomalari va boshqa lokal normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.*

Mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlari ushbu Kodeks, O’zbekiston Respublikasi qonunlari va Oliy Majlis qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, Qoraqalpog’iston Respublikasi qonunlari va Jo’qorg’i Kenges qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Hukumatining hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi Hukumatining qarorlari, davlat hokimiyatining boshqa vakillik va ijroiya organlari o’z vakolatlari doirasida qabul qiladigan qarorlardan iboratdir.

Mulkchilikning barcha shaklidagi korxonalar, muassasalar, tashkilotlarda*, shuningdek ayrim fuqarolar ixtiyorida mehnat shartnomasi (kontrakt)** bo’yicha ishlayotgan jismoniy shaxslarning mehnatga oid munosabatlari mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.

Mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlari xodimlar, ish beruvchilar, davlat manfaatlarini etiborga olgan holda, mehnat bozorining samarali amal qilishini, haqqoniy va xavfsiz mehnat shart-sharoitlarini, xodimlarning mehnat huquqlari va sog’lig’i himoya qilinishini taminlaydi, mehnat unumdorligining o’sishiga, ish sifati yaxshilanishiga, shu asosda barcha aholining moddiy va madaniy turmush darajasi yuksalishiga ko’maklashadi.

Mehnat kodeksi O’zbekiston Respublikasining butun hududida amal qiladi.

Xodimlar uchun mehnat huquqlarining va kafolatlarining eng past darajasi qonunlar bilan belgilab qo’yiladi.

Qonunlardagiga nisbatan qo’shimcha mehnat huquqlari va kafolatlari boshqa normativ hujjatlar, shu jumladan shartnoma yo’sinidagi hujjatlar (jamoa kelishuvlari, jamoa shartnomalari, boshqa lokal hujjatlar), shuningdek xodim va ish beruvchi o’rtasida tuzilgan mehnat shartnomalari bilan belgilanishi mumkin.

Mehnat haqidagi kelishuvlar va shartnomalarning shartlari, agar qonunda boshqa holat ko’rsatilmagan bo’lsa, bir taraflama o’zgartirilishi mumkin emas. Mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan tartibga solinmagan masalalar mehnat to’g’risidagi shartnoma taraflarining kelishuvi asosida, o’zaro kelishilmagan taqdirda esa, — mehnat nizolarini ko’rib chiqish uchun belgilangan tartibda hal qilinadi.

Mehnat haqidagi kelishuvlar va shartnomalarning xodimlar ahvolini mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilganiga qaraganda yomonlashtiradigan shartlari haqiqiy emas.

Barcha fuqarolar mehnat huquqlariga ega bo’lish va ulardan foydalanishda teng imkoniyatlarga egadir. Jinsi, yoshi, irqi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy holati va mansab mavqei, dinga bo’lgan munosabati, etiqodi, jamoat birlashmalariga mansubligi, shuningdek xodimlarning ishchanlik qobiliyatlariga va ular mehnatining natijalariga aloqador bo’lmagan boshqa jihatlariga qarab mehnatga oid munosabatlar sohasida har qanday cheklashlarga yoki imtiyozlar belgilashga yo’l qo’yilmaydi va bular kamsitish deb hisoblanadi.

Mehnat sohasida mehnatning muayyan turiga xos bo’lgan talablar yoki davlatning yuqoriroq ijtimoiy himoyaga muhtoj bo’lgan shaxslar (ayollar, voyaga etmaganlar, nogironlar va boshqalar) to’g’risidagi alohida g’amxo’rligi bilan bog’liq farqlashlar kamsitish deb hisoblanmaydi.

Mehnat sohasida o’zini kamsitilgan deb hisoblagan shaxs kamsitishni bartaraf etish hamda o’ziga etkazilgan moddiy va manaviy zararni to’lash to’g’risidagi ariza bilan sudga murojaat qilishi mumkin.

Majburiy mehnat, yani biron-bir jazoni qo’llash bilan tahdid qilish orqali (shu jumladan mehnat intizomini saqlash vositasi tariqasida) ish bajarishga majburlash taqiqlanadi.

Quyidagi ishlar, yani:

harbiy yoki muqobil xizmat to’g’risidagi qonunlar asosida;

favqulodda holat yuz bergan sharoitlarda;

sudning qonuniy kuchga kirgan hukmiga binoan;

qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda bajarilishi lozim bo’lgan ishlar majburiy mehnat deb hisoblanmaydi.

Har bir shaxsning mehnat huquqlarini himoya qilish kafolatlanadi, bu himoya mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya qilinishini tekshiruvchi va nazorat qiluvchi organlar, shuningdek mehnat nizolarini ko’ruvchi organlar tomonidan amalga oshiriladi.

Mehnat sohasidagi davlat boshqaruvini O’zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi va uning hududiy organlari amalga oshiradi.

Mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlariga va mehnatni muhofaza qilish qoidalariga rioya etilishini tekshirish va nazorat qilishni quyidagilar amalga oshiradi:

1) shunga maxsus vakil qilingan davlat organlari va ularning inspeksiyalari;

2) kasaba uyushmalari.

Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini tekshirishni qonunda belgilangan tartibda amalga oshiradilar.

O’zbekiston Respublikasi hududida mehnat to’g’risidagi qonunlarning aniq va bir xil ijro etilishi ustidan nazorat olib borish O’zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va unga bo’ysunuvchi prokurorlar tomonidan amalga oshiriladi.

Agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida yoki Xalqaro Mehnat Tashkilotining O’zbekiston tomonidan ratifikasiya qilingan konvensiyasida xodimlar uchun mehnat to’g’risidagi qonunlar yoki boshqa normativ hujjatlarga nisbatan imtiyozliroq qoidalar belgilangan bo’lsa, xalqaro shartnoma yoki konvensiyaning qoidalari qo’llaniladi.

O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomalarining yoki Xalqaro Mehnat Tashkilotining O’zbekiston tomonidan ratifikasiya qilingan konvensiyasining qoidalari mehnatga oid munosabatlar bevosita qonun hujjatlari bilan tartibga solinmagan hollarda ham qo’llaniladi.

Mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlari ish beruvchi bilan tuzilgan mehnat shartnomasi bo’yicha O’zbekiston Respublikasi hududida ishlayotgan chet el fuqarolari hamda fuqaroligi bo’lmagan shaxslarga ham tatbiq etiladi.

Chet ellik yuridik va jismoniy shaxslarga to’liq yoki qisman tegishli bo’lgan va O’zbekiston Respublikasi hududida joylashgan korxonalarda O’zbekiston Respublikasining mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlari qo’llaniladi.

Ushbu Kodeks mehnat huquqlari va burchlarining vujudga kelishi yoki bekor bo’lishi bilan bog’laydigan muddatning o’tishi uning boshlanishi belgilangan kalendar kunning ertasidan etiboran boshlanadi.

Yillar, oylar, haftalar bilan hisoblanadigan muddatlar so’nggi yilning, oyning, haftaning tegishli kunida tugaydi. Kalendar bo’yicha hisoblanadigan haftalar yoki kunlar muddatiga ishlanmaydigan kunlar ham qo’shiladi.

Basharti muddatning so’nggi kuni ishlanmaydigan kunga to’g’ri kelsa, undan keyin keladigan birinchi ish kuni muddat tugaydigan kun deb hisoblanadi.